دانلود فایل شناخت تکنیک و هنر سفالگری پیش از تاریخ ایران 31

هدف شناخت چگونگی آغاز سفالگری و سیر تحول تکنیکی و فنی آن و آشنایی با جنبه­های مختلف فنی، زیباشناختی و سازوکارهای تولید تخصصی آن است. پس از ارائه­ی تاریخچه­ای از هنر و صنعت سفالگری، به توضیح فرآیند تولید آن از مرحله­ی ماده­ی خام گرفته تا مراحل شکل­بخشی و پختن و نهایتا محصول تولیدی و استفاده از آن خواهیم پرداخت. در ادامه، ویژگی­های کلی سفال پیش از تاریخ ایران بر اساس دوره­های فرهنگی مرور شده،  بررسی و طبقه­بندی فنی، شکلی و زیباشناختی سفال­ها صورت خواهد پذیرفت. سپس، نقوش و نمادهای روی سفالینه­های پیش از تاریخ ایران بررسی و تحلیل می­گردد.

یکی از مباحث اساسی در مطالعه سفالگری پیش از تاریخ، موضوع سازوکارهای فنی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی تولید تخصصی سفال است. با ظهور باستان­شناسی نو از دهه­ی 1960 میلادی، تخصص­گرایی فن از مباحث اصلی و مورد علاقه باستان­شناسان گردیده است. گروه­های اجتماعیِ متخصص، در فرآيندی چند مرحله­ای شامل جست­وجوی مواد اوليه، فرآوری، توليد، توزيع و استفاده از محصولات تولیدی به این نوع تخصص­گرایی پرداختند. این فرآیند، سازوکارهای اقتصادی، اجتماعی و سیاسی جوامع پیش از تاریخ را مشخص می­سازد. سفالگری به عنوان اولین حرفه­ی مهم تخصصی می­تواند نقش مهمی در بازسازی مکانیزم اقتصادی، اجتماعی و سیاسی جوامع پیش از تاریخ ایفا نماید.    

۱- سفال و باستان­شناسی

۱-۱- تاریخچه هنر و صنعت سفالگری

آخرین تحقیقات انسان­شناسی نشان می­دهد که انسان راست­قامت حداقل از 3 میلیون سال پیش بر روی کره زمین ظهور پیدا کرده و از همان زمان زایشهای فرهنگی خود را آغاز نموده است. در طول این مدت طولانی، انواع انسانی مختلفی به منصه ظهور رسیده­اند که مهم­ترین آن­ها استرالوپیسین­ها، هوموهابیلیس، هوموارکتوس، هوموساپینس، نئاندرتال و هوموساپینس­ساپینس بوده­اند. حجم مغزی آن­ها از 400، 800، 850، 1450 و 1400 سی­سی در تغییر و تحول بوده است.

این انسان­ها نوعی ابزارهای سنگی می­ساخته­اند که به انواعی نظیر اولدوان، آشولین، لوالوازین و موسترین معروف هستند. از حدود 100 هزار سال پیش در نقاط مختلف به ویژه بخش­هایی از اروپا و آسیا جمجمه­هایی از نئاندرتال­ها به­دست آمده که حجم جمجمه آن بزرگ­تر و تکامل­یافته­تر از انواع دیگر انسانی بوده است. این نوع انسان در ساختن ابزارهای سنگی به یک مرحله از تکامل نسبی دست یافت. ابزارهای سنگی ساخته­شده توسط وی، نوک تیز و برنده­ترند.

تقریبا در 40 تا 38 هزار سال پیش نوع دیگری از انسان ظاهر شد که انسان­شناسان نام انسان هوشمند- هوشمند (هوموساپینس- ساپینس) بر وی نهادند. این نوع انسان از نظر حجم جمجمه و شکل فک، صورت و پیشانی تقریبا با انسان امروزی تفاوت زیادی ندارد. او موفق شد دست­افزارهای سنگی متنوع­تر و ظریف­تری بسازد و بعضی از ابزارها را به صورت اره­ای و دندانه­ای تولید نماید. در دوره گذار و انتقالیِ میان­سنگی و یا فراپارینه­سنگی، انسان به ساخت ابزارهای سنگی ادامه داد و شواهد نشان می­دهد ابزارهای این دوره متنوع­تر از گذشته شده و نشان از تغییر الگوی جمع­آوری و مصرف غذا دارند. بعضی از تیغه­های سنگی به اشکال مختلف هندسی احتمالا بیانگر دروی غلات وحشی و خودرو هستند و برخی دیگر مانند نمونه­های اولیه دست­آس نشان­دهنده آماده کردن غذا و مصرف آن می­باشند.

آشنایی انسان این دوره به مقوله زمان و محیط طبیعی پیرامون، بسترها و آمادگی­های فرهنگی برای ورود او به عرصه دورانی موسوم به نوسنگی را فراهم نمود. این اتفاق که حدودا در 10 هزار سال پیش روی داده است با تغییرات آب و هوایی تکمیل گردید. انسان عصر نوسنگی ابزارهای سنگی کارآمدتر، ظریف­تر و صیقل­یافته­تر ساخت؛ معماری و روستا را ایجاد کرد؛ بعضی از گیاهان و غلات خودرو و برخی از جانوران وحشی را اهلی کرد؛ و بالاخره، در دوره دوم نوسنگی، انقلابی در صنعت بوجود آورد که مقدمه­ای بر فناوری­های بعدی وی بوده است.

وی که تا این زمان تنها در زمینه ایجاد تغییراتی فیزیکی در مواد و مصالح موجود در طبیعت توانایی داشت، این بار توانست دست به تغییر شیمیایی در ماده­ای به نام خاک رس بزند. انسان با ترکیب نمودن خاک رس و آب و ورزدادن این مخلوط موفق به فرآوری محصولی به نام گل شد. او گل را به اشکال مختلف درآورد؛ خشک کرد و در کوره­هایی که به همین منظور ساخت حرارت داد و پخت. در واقع استفاده فنی و حرفه­ای از آتش به عمل آورد و برای اولین­بار محصولی تولید کرد که دیگر قابلیت برگشت­پذیری به حالت اولیه را نداشت. این پدیده جدید، سفال نام دارد که شاخصه فرهنگ­ها و تمدن­های باستانی است. این ماده فرهنگی باستان­شناس را در توصیف، بازسازی و تبیین ساختارهای اقتصادی، اجتماعی، فناوری و آئینی- اعتقادی کمک می­نماید.

تحقیقات باستان­شناسی و انسان­شناسی نشان داده است که انسان تا قبل از ساختن ظروف سفالی به مفهوم کاربرد عملی ظرف پی برده بوده است. احتمالا، انسان در دوران میان­سنگی یا فراپارینه­سنگی این مفهوم را دریافته بود. پی­بردن به مفهوم شکل­پذیری گل و خواص خاک رس در دوره نوسنگی، موجب پیشرفت­های مهمی شده که در طول یک فرآیند طولانی صورت پذیرفته است. مطابق تحقیقات انجام­شده، قدیمی­ترین قطعه سفال مکشوفه دارای قدمت 12 هزار ساله است که از شرق دور احتمالا ژاپن به دست آمده است. قدیمی­ترین قطعه سفال ایران مربوط به غار کمربند در شرق مازندران است. برای لایه­ای که این سفال از آن کشف شده، تاریخ­گذاری­های مختلفی صورت پذیرفته است؛ گاهی 8 هزار و زمانی هم 6 هزار قبل از میلاد. هم­چنین، یک قطعه سفال را که از لایه E تپه گنج­دره در غرب ایران به­دست آمده، به عنوان قدیمی­ترین سفال یاد می­کنند.

محققان اختراع صنعت سفالگری را به زنان نسبت می دهند و معتقدند که بعد از سبدبافی، کهن­ترین اختراع زنان است. در میان فرهنگ­های بدوی امروزی، سفالگری هنوز کار زنان است. تولید سفال در ابتدا صرفا جنبه کاربردی داشته و جنبه­های تزئینی و هنری آن مورد توجه نبود؛ ولی به زودی جنبه­های هنری، اجتماعی و آئینی آن مورد توجه قرار گرفت. 

۱-۲- اهمیت سفال در مطالعات باستان­شناسی       

سفال فراوان­ترین، ارزان­ترین، شکننده­ترین، متنوع­ترین، پایدارترین و یکی از فنی­ترین کالای دست­ساخت است که بشر از دوران نوسنگی به بعد تولید نموده است. از آن­جایی که ماده اولیه آن یعنی خاک رس تقریبا در همه جا یافت می­شود و در تمامی محوطه­های باستانی متعلق به عصر نوسنگی به بعد معمولا مشاهده می­گردد، فراوان­ترین است. ارزان­ترین به این دلیل است که تهیه گل سفال هزینه زیادی برجای نمی­گذارد و تولید و پخت آن در ساده­ترین و کم هزینه­ترین شکل ممکن صورت می­گیرد. به نظر می­رسد که سفال پرمصرف­ترین دست ساخته بشر بوده است؛ به عبارت دیگر، سفال عمده­ترین وسیله برای حمل و نقل مواد و تنها وسیله برای پخت و پز، نگهداری آب و ذخیره محصولات کشاورزی و دامی بوده است. به همین دلیل در میان صنایع مختلف دوران باستان، سفالگری پررونق­ترین آنها بوده و روزانه در هر شهر و روستا سفال­های زیادی تولیده می­شده است. لذا بنا به طبیعت شکننده­ای که داشت، به طور روزمره تعداد زیادی از آن­ها شکسته و از دور مصرف خارج گردیده و سفال­های نو جایگزین آن­ها می­شده است.

با توجه به توضیحات بالا، سفال به فراوانی و به طور دائم تولید می­شده است. تولید فراوان و همیشگی با دگرگونی­ها و نوآوری­هایی همراه است. لذا سفال از نظر فنی، نقش و شکل از تنوع زیادی برخوردار بوده و از این حیث متنوع­ترین کالای مصنوع بشر محسوب می­گردد. این تنوع و دگرگونی گاهی از طریق رشد و تطور درونی فرهنگ در طول زمان و گاهی هم در اثر پیوندهای فرهنگی و اقتصادی با جوامع دور و نزدیک پدیدار می­شده است. بالاخره، سفال دارای ترکیبات معدنی مختلفی است و در صورت پخت مطلوب و مناسب، این مواد در هم امتزاج می­یابند و به جسم سختی تبدیل می­گردند، ماده­ای بسیار پایدار است و گذشت زمان باعث تجزیه آن و آسیب جدی بدان نمی­شود.                          فرمت ورد تعدادصفحات 31